Vertrouwt u vooral op uw onderbuikgevoel om waar van onwaar te onderscheiden? Dan is de kans groot dat u gevoeliger bent voor de aantrekkingskracht van complottheorieën – althans, dat blijkt uit nieuw onderzoek van gedragswetenschappers in Zweden en het Verenigd Koninkrijk.
Feiten en de ‘echte’ werkelijkheid zijn minder vaststaand dan we misschien hopen. uit recent onderzoek blijkt namelijk dat ons idee van waarheid behoorlijk flexibel – en soms zelfs glibberig – kan zijn. En dat heeft best wat onverwachte gevolgen.
Wat maakt iets waar?
De studies, uitgevoerd door Behaviorale Wetenschappen aan de Universiteit van Linköping, zochten naar de oorsprong van “waarheidsrelativisme”: het idee dat waarheid afhankelijk is van wie je bent, of tot welke groep je behoort.
Volgens promovenda Julia Aspernäs, die het onderzoek leidde: “Veel mensen bedoelen het goed als ze zeggen dat iedereen zijn eigen waarheid moet kunnen uitspreken. Maar onze resultaten tonen aan dat deze aanpak onverwachte risico’s met zich meebrengt.”
Twee soorten relativisme: subjectief en cultureel
- Cultureel relativisme: Hier wordt aangenomen dat iets waar is, simpelweg omdat een groep of cultuur er collectief in gelooft.
- Subjectief relativisme: Dit gaat een stap verder – als ik iets zélf als waar aanvoel, is het dus waar.
Hoe gevoelig bent u voor onzin?
Het onderzoeksteam ondervroeg 1.400 mensen uit Zweden en het VK over hun kijk op waarheid. Vervolgens moesten zij reageren op verschillende populaire complottheorieën, én op zinnen die klinken als diepe wijsheden, maar in werkelijkheid betekenisloos zijn. Even kort: “De verborgen betekenis transformeert de abstracte schoonheid.” U voelt ’m vast wel.
Naast persoonlijke data als leeftijd, politieke voorkeur en opleidingsniveau, werd er ook gekeken naar analytisch denkvermogen. Iets dat – blijkt uit het onderzoek – een interessante rol speelt.
Wie zijn gevoel volgt, trapt vaker in onzin
Onderzoekers ontdekten opvallende verbanden. Mensen met een subjectieve kijk op waarheid (dus: “waarheid is wat ík voel”) blijken vatbaarder voor populaire complottheorieën en laten zich niet zomaar overtuigen door harde feiten. Zelfs als bewijs duidelijk het tegendeel toont, houden zij vaak vast aan hun oorspronkelijke overtuiging.
Bij mensen die voornamelijk denken binnen hun cultuur of groep (zoals bijvoorbeeld Ajax-supporters in Amsterdam of carnavalvierders in Limburg) zagen de onderzoekers een opvallende openheid voor zogenaamde “b*llsh*t” – dat wil zeggen, ze accepteren gladde praatjes makkelijker, puur omdat het binnen de groep normaal is.
Waarom is dit nu zo urgent?
De onderzoekers zeggen dat dit vooral nu relevant is. Verkiezingen komen er weer aan – in Nederland en wereldwijd – en in grote debatten over onderwijs, gezondheid en klimaat schuiven verschillende kampen hun ‘waarheid’ naar voren.
Aspernäs kreeg het idee tijdens een felle discussie over schoolbeleid: “Moeten studenten zich focussen op bewezen feiten, of vooral leren hun ‘eigen waarheid’ te zoeken? Het viel me op dat mensen fundamenteel verschillende ideeën hebben over wat waarheid überhaupt is.”
Wat betekent dit voor u?
- Bent u bewust van uw eigen neiging tot subjectief of cultureel denken, vooral als u social media afstruint of in discussies verzeild raakt bij de koffiemachine.
- Check altijd de bron – ook als u het gevoel heeft “het gewoon te weten”.
- Blijf nieuwsgierig naar de onderbouwing: vraagt u zichzelf af waarom u iets gelooft.
- En misschien wel de belangrijkste tip: een beetje gezonde twijfel is geen zwakte – het houdt u scherp.
Niet alles wat u voelt is waar. Maar niet alles wat bewezen is, sluit altijd aan bij uw gevoel. Dat maakt het leven soms ingewikkelder, maar ook interessanter – zeker in een land als Nederland, waar ruimte voor discussie en eigenzinnigheid altijd op waarde worden geschat.
